Tradiksyon an KREYOL AYISYEN de yon ATIK lan WASHINGTON POST

An patan ,se pou m di ke TRADIKSYON an se yon TRADIKSYON "GOOGLE TRANSLATE"

Moun ann AYITI refize fe PIBLISITE pou gwo DEVLOPMAN sa a .Gras a GOOGLE ,kounye an nou kapab TRADWI nenpot TEKS ki paret lan nenpot LANG an KREYOL AYISYEN.
Gen ti travay ki kontinye ap fet pou pran swen de "kink" yo men GOOGLE kontinye ap fe yon travay "OLOLOY"

Moun ki pale KREYOL SELMAN ,pa bezwen pase pa FRANSE pou yo gen AKSE ak KONESANS.

Men TRADIKSYON ATIK lan ,an KREYOL AYISYEN:

https://www.washingtonpost.com/politics/in-haiti-the-difficult-relationship-of-gangs-and-business/2021/10/27/a5a7d948-36da-11ec-9662-399cfa75efee_story.html

An Ayiti, relasyon difisil ant gang ak biznis
Ankote pa manm kowalisyon gang G9 la, lidè Jimmy Cherizier, aka Barbecue, adwat, pale ak repòtè yo toupre miray perimèt ki fèmen Tèminal Varreux, pò fanmi Mevs la posede, nan Pòtoprens, Ayiti, Mèkredi oktòb. 6, 2021. Barbecue, yon ansyen polisye, panse tèt li kòm yon moun pèp la ak yon ènmi elit la.  (AP Photo/Rodrigo Abd)
Ankote pa manm kowalisyon gang G9 la, lidè Jimmy Cherizier, aka Barbecue, adwat, pale ak repòtè yo toupre miray perimèt ki fèmen Tèminal Varreux, pò fanmi Mevs la posede, nan Pòtoprens, Ayiti, Mèkredi oktòb. 6, 2021. Barbecue, yon ansyen polisye, panse tèt li kòm yon moun pèp la ak yon ènmi elit la. (AP Photo/Rodrigo Abd)
Pa Alberto Arce ak Rodrigo Abd | AP
27 oktòb 2021 a 5:00 pm EDT


PORT-AU-PRINCE, Ayiti — Youri Mevs te konnen ke apèl la t ap vini, li te pè anpil.

Mevs se manm youn nan fanmi ki pi rich ann Ayiti; li posede Shodecosa, pi gwo pak endistriyèl Ayiti, ki depo 93 pousan nan manje enpòte nasyon an. Menm jan ak tout lòt moun, li gade ak dezespwa peyi li desann nan dezòd depi asasina Prezidan Jovenel Moise.

Biwo li a te resevwa apèl la yon maten byen bonè nan mwa Out. Se te nan men Jimmy Cherizier -- aka Barbecue, yon ansyen polisye ki alatèt kowalisyon gang G9 ki kontrole teren kotyè Pòtoprens. Pifò nan manje ak gazolin Ayiti ap koule nan domèn li, epi li ka sispann li ak yon sèl mo.

Demann Barbecue a: $500,000 pa mwa, yon "pwatrin lagè" li te deklare ke yo ta itilize pou yo achte manje pou moun ki grangou ak goumen pou demokrasi.


Peye pri a, pa gen pwoblèm. Refize, epi Shodecosa ta pral sakaje, ak gang yo tou ta bloke wout yo alantou tèminal pò a ki posede pa fanmi Mevs la.

_____

Istwa sa a fè pati yon seri “Ayiti: Biznis, Politik ak Gang,” ki te pwodui avèk sipò Sant Pulitzer pou Rapò Kriz.

____

Mevs te konnen menas la te kredib. Twa depo vwazen yo te piye nan mwa jen. Li te desann nan matematik: “Konbyen nou fè? Èske nou ka peye li?" Repons lan te non.

Èske li ta dwe goumen tounen? Ankò, non. "Nou pa pral tire yon zam pou defann yon sak diri."

Pa te gen okenn kote yo vire pou èd. An Ayiti, pa gen okenn gouvènman k ap fonksyone. Pandan plizyè dizèn ane, peyi a te dirije pa fòs politik ki te sipòte pa gang ame; ak touye Moise, leta te tonbe epi gang yo te debloke.

Lè yo te pèdi tikè manje yo - gouvènman an - gang yo vin tounen predatè endepandan. Pandan ke gen kèk ki te tounen nan kidnapping, tankou moun ki te kaptire 17 misyonè ak fanmi yo, mesye Barbecue yo te pran kontwòl distri pò a, yo te pran yon tòde sou ekonomi peyi a.

Mevs byen lwen pòv. Li pa p mouri grangou, li pa ap lite pou siviv -- nan plizyè fason, li pa sanble ak imigran yo ki ap sove pou mizè Ayiti. Menm jan ak lòt moun ki nan kas li a, li remonte rasin li nan zansèt yo ki te vin ann Ayiti de jenerasyon ann Ewòp ak Mwayen Oryan e ki te bati fòtin.

Men, menm jan ak emigran sa yo, li menm ak lòt moun ki pami elit rich ann Ayiti gen kèk ilizyon sou lavi ann Ayiti. Li vle pitit fi li yo rantre nan fanmi sa yo k ap deplase aletranje pandan lavni peyi a regle. Si lavi pa amelyore, li gendwa oblije vann sa li posede epi rantre nan yo.

Antretan, li pwomèt pou l leve kanpe epi goumen pou yon politik  pou rebati gouvènman an ak peyi a. Li aksepte ke gang yo fè pati eko-sistèm ayisyen an, yon bagay yo dwe fè fas ak toujou ap lite pou kenbe biznis li mache.

Men, Barbecue ak gang li yo gen anpil pouvwa. Lajan li, kontak li ak gang rival li yo, koneksyon politik li yo -- tout ka san rezilta.

___

Nan yon maten ki cho oktòb, Barbecue -- non an soti nan okipasyon manman l ', vann manje nan yon ti bouk lari -- resevwa repòtè yo nan gwo fò li nan Bellecour-Cité Solèy, yon katye mizè  nan ti kay fèblan san dlo, elektrisite oswa nenpòt sèvis debaz. .

Barbecue unboxes de nouvo, Ameriken-fè AK fizi ak minisyon. Lè sa a, antoure pa yon douzèn jenn gason ak kapuchon ame ak abiye ak mayo koulè klere ak tenis, li mache nan miray la perimèt ki fèmen Terminal Varreux, pò a posede pa fanmi Mevs la.

Non, li ensiste. Li pa t 'mande lajan nan men Mevs yo an echanj pou yo pa piye pwopriyete yo. "Si m te fè sa, yo t ap touye m kounye a," li te di.

Barbecue panse tèt li yon nonm pèp la ak yon lènmi  elit la. Li pale byen kontan de yon posib lagè sivil pòv yo kont fanmi rich ak pwisan "etranje" ki posede Ayiti. Li te bloke anbakman gaz ki soti nan pò a, sa ki lakòz ratman - pa ekstòde lajan pou tèt li, li ensiste, men bay presyon sou lidè politik ak biznis yo.

Sa a, li di, se sa li kwè: "Dlo, lojman, lekòl, inivèsite, sekirite pou tout moun epi yo pa sèlman pou 5% yo ki gen po pi klè" - fanmi  rich tankou Mevs yo.

“Mwen rayi moun sa yo, chak fwa nou gade yo nou ka di gen de Ayiti. Nou dwe mete yon fen nan sistèm deposedasyon an.”

Li melanje ak moun Bellecour-Cité Soleil, li ap eseye prezante tèt li pa kom yon gangster men kòm yon lidè revolisyonè k ap goumen pou chanjman sosyal. Li pa gen anpil siksè.

Li pote zam, li antre nan gaban san pèmisyon e li pa di moun k ap viv la bonjou avan li lanse nan dyatrib sou kondisyon lavi yo. Anjeneral, okipan yo gade anba an silans, siplemantè nan yon fim yo pa jwe okenn pati nan pwodwi.

Jès babekyou pou yon adolesan ki mache dèyè l. Jèn nan rale yon pakèt bòdwo nan pòch dèyè li epi li bay Barbecue; li menm, li lage kòb la bay fanm kay la.

"Pozisyon yo se esklav mantal yo, yo pa toujou konprann lit la," li te di.

Li di ke li ka fè ti kras plis pou moun ki rete nan bidonvil. E malgre tout aparisyon, li di li pa pozisyone tèt li pou yon karyè politik. Li di ke li pa gen okenn afilyasyon politik oswa pati e li di li pa wè tèt li "tankou yon kandida nan yon sistèm ke mwen wè kòm koripsyon."


Mevs ak lòt moun rejte prèske tout sa Barbecue di kòm pozisyon -- espesyalman reklamasyon li ke li pa koronpi men se yon lènmi nan koripsyon.

Nasyonzini ak lòt òganizasyon entènasyonal akize l kòm patisipan nan twa masak ant 2018 ak 2020.

Bann san yo, ki te di ke yo te patwone pa ofisyèl wo plase nan administrasyon  Moïse la, te kite plis pase 200 moun mouri. Fanm yo te vyole pa gang, epi tout katye yo te boule, yo te deplase plizyè milye.

Ekstòsyon babekyou a se anbrase. E pafwa, yon payoff pa ase pou garanti pwoteksyon.

Pandan 20 ane, Giovanni Saleh, 44, te lwe yon depo nan men Mevs yo. Li te chita nan mitan wout ant Cité Soleil ak Shodecosa, pak endistriyèl Mevs yo.

Saleh pa ka ofri okenn eksplikasyon sou sa ki te pase a kòmanse nan maten 6 jen. Li te respekte règ yo. Li te di, li te gen yon "ki estab ak kòrèk" relasyon ak gang nan.

"Dènye jou mwen te ale nan depo a mwen t'ap prepare manje mwen te konn kite pou gang nan chak de semèn" -- bwat tomat, katon espageti, lwil oliv, pwa, 20 sak diri. "Mwen kolabore avèk yo ak manje ak kèk lajan sou yon baz regilye."

Saleh di ke li te resevwa yon apèl nan men Merci Dieu, yon manm kowalisyon gang Barbecue a: "Nou pral bloke zòn nan pou yon koup de jou pou mande lajan nan men gouvènman an ak kamyon k ap kite pò a, donk vini kounye a epi pran tou sa ou bezwen epi answit rete lwen pou kèk jou."

De jou apre, yon zanmi te rele Saleh pou l di l ke te gen rimè sou yon atak kont depo li a. Li rele sekirite, pa gen repons. Li tcheke kamera yo sou entènèt epi yo te koupe. Li rele lapolis, li rele tout moun li konnen. Okenn moun pa ta fè anyen.

Saleh te pèdi 3.5 milyon dola nan machandiz pandan twa jou, pandan plizyè milye moun ki te dirije pa Barbecue ak yon kòlèg te demonte bwat depo li pa bwat, sak pa sak, etajè pa etajè. Fichye abèy li te pran yo montre yon koule konstan ak lòd nan piyaj k ap antre nan depo a soti nan de direksyon.


Gad yo te di l pita ke mesye ame ki devan yon foul te vin bò pòt la epi yo frape.

"Ki moun ki ta tire? Pa gen moun ki ta tire," Saleh te di. "Yo louvri pòt yo epi yo pati."

Saleh te voye madanm li ak de timoun nan Santo Domingo, epi li vle rantre nan yo. Men pou kounye a li rebati biznis li. Li te pran prè pou relouvri nan pak endistriyèl Mevs yo.

Youri Mevs "kapab fè menm erè mwen te fè a. Mwen te panse ke lè yo te fè fas ak yo, yo ta pwoteje m ', men yo pa t '," li te di. "Yo chaje w, yon fason oswa yon lòt, pou pwoteksyon, men olye pou yo pwoteje w kont lòt gang oswa menm polis la, yo vire kont ou."

___

Magalie Dresse ap viv nan yon kay elegant nan kè Pòtoprens, ak yon jaden byen okipe kote li fè yoga nan maten. "Mwen bezwen fòs pou ale deyò epi jere sa mwen pral jwenn, ki pa pral pozitif."

Depi 2004, machin li yo te atake; li te siviv de tantativ kidnapin; gouvènman an ekspropriye kèk nan pwopriyete li yo; epi faktori li a te domaje nan dife dife nan revòlt, ki te koute $ 400,000 li nan yon sèl jou.

Apre sa, gen gang yo. Li di: “Nan yon moman, nou te gen lajan kach lakay nou pandan wikenn yo si yon zanmi te bezwen l pou yon ranson epi bank yo te fèmen.”

Biznis Dresse a voye anviwon 50 veso atis Ozetazini chak ane. Men, anvan yo rive nan pò a, yo dwe pase nan zòn ki kontwole pa gang yo.

"Yo ka louvri yo, tcheke si gen yon bagay yo vle oswa menm mete  dife sou yo," li te di. Se konsa, "nou peye lapolis, epi pafwa nou dwe peye yon gang paske yo ka barikad wout la."

Apre sa, li rekonèt ke "kèk biznis" -- pa pa l -- "deside gen pwòp gang yo sou pewòl. E chwa sa a se istwa anpil konpayi ann Ayiti.”

Nan fen jounen an, li òganize yon fèt bwason pou zanmi ak asosye yo, epi yo echanje istwa sou enposib lavi biznis nan yon nasyon gangster.

Geoffrey Handal, antreprenè nan endistri transpò a e ansyen prezidan Chanm Komès Franco-Ayisyèn nan, di: “Si w gen yon valè 5 milyon dola nan machandiz pou dechaje ak delivre, 50,000 dola (nan koruptyon) se yon bagay ou ka fè fas ak.

Men, ensètitid la - posibilite ke Barbecue ta ka fèmen pò a pou twa jou, oswa bloke kamyon - enposib pou viv avèk yo.

Politik ak gwoup vyolan yo gen yon istwa long ann Ayiti. Nan ane 1960 yo, Francois Duvalier te kreye Tonton Macute, yon milis ki te gaye laterè nan popilasyon an pandan plizyè dizèn ane. Lè prezidan depoze Jean-Bertrand Aristide te dirije byen bonè nan syèk sa a, li te sipòte pa gwoup ame ke yo rele "chimères."

Moise ak predesesè li a, Michel Martelly, te itilize gang pou anboche pou kontwole zòn kotyè yo kote yon gwo kantite vòt te konsantre.

Lè  yo te asasinen Moise, gang yo te deside pa t 'gen bezwen sèvi kòm entèmedyè pou politisyen ankò. "Poukisa yo ta aksepte yo itilize si yo te kapab jere biznis la?" Handal mande.

Diskisyon revolisyonè Barbecue a vid, li di. "Si yon moun ofri Barbecue 5% plis pase sa li ap fè kounye a, li pral chanje alyans imedyatman."

Pou Handal, pwoblèm nan se senp: Ki nivo biznisman yo dwe bese pou yo reyisi nan yon nasyon gangster? "Èske ou vle vin youn nan yo? Èske ou vle gen san sou men ou?"

Olye de sa, Dresse di solisyon an se sitwayènte.

"Nou bezwen moun tankou nou patisipe nan politik ak yon apwòch alontèm," li te di. "Nou bezwen kreye yon nouvo pati politik."

___

Youri Mevs pa peye $500,000 ekstòsyon an. Li bay youn nan manadjè l yo lòd pou l bay kèk nan rival Barbecue yo: "Bann yo corn flakes, lèt, pasta, tomat ak savon." Konbyen? "$5,000."

Li dekri li kòm "kap chèche fason pou konpanse pou pa agresyon an." Li pa kwè nan don lajan kach paske "yo pral sèvi ak yo pou achte minisyon," kidonk li bay byen ki pa ka itilize "pou lachas mwen oswa moun tankou mwen."

Li te mete avni li sou sistèm politik la, yon sèl ki gen sans nan pase a echwe.

Lè gouvènman Moise a te kòmanse defonse, li te deside li pa t kapab pale ankò de “yo” ak “yo” lè li te refere ak pwòp peyi l: “Paske mwen fè pati kas la, mwen konnen sa kas la fè peyi sa a e kisa peyi a ap fè kas mwen an."

An 2016 li te rankontre Youri Latortue, yon politisyen veteran ki te prezidan Sena a. Latortue mande l pou l ede ak yon rapò sou yon konplo koripsyon pandan administrasyon Martelly a.

An 2018 li te vin sekretè jeneral pati Latortue, AAA, ki te dirije opozisyon an kont Martelly ak Moise depi eleksyon 2016 yo. Kounye a Latortue ap "tann nominasyon pati a" epi Mevs ap fè kanpay li.

Latortue te akize de anpil nan tan lontan, soti nan koripsyon nan kouri gang. Li nye tout bagay, epi li pa janm te akize fòmèlman. Li di li vle kraze ak tradisyon ayisyen fò ak milis yo; sa ka rive sèlman, li di, "avèk yon Leta fò, yon fòs piblik solid, ak enstitisyon ki garanti fonksyonman leta."

Latortue ak Mevs pwopoze yon inite polis espesyal, ki fòme pa ekspè entènasyonal, pou konbat gang yo. Epi yo vle mete Barbecue dèyè bawo.

Men, nan entre-temps la, Mevs gen fè fas ak li.

Nan katye jeneral AAA a, yon kamyon ap tann pou yo chaje ak manje li te kòmande maten an. Men ki jan li rasyonalize peman an: "Se yon don pati politik la bay yon katye. ... Se popilis, men moun yo grangou. Pa gen anyen ki mal nan ba yo manje."

Menm si se konsa, Latortue pa ka mare piblikman nan chajman an. "Gen kèk moun ki ka akize m 'ki ba yo zam paske kote a se nan lagè," li eksplike.

De mesye livrezon yo mare nan telefòn yo, diskite sou wout la. Gen rapò sou zam, se pral yon wout long nan diskisyon ak rèl ak detou sou wout la nan "antre pòt dèyè" nan yon liy devan barikad.

Kamyon an kanpe twa fwa, nan twa lari paralèl. Chak kwen se yon douzèn jenn gason veye. Yo dechaje kamyon an nan yon kay, yon lekòl, yon biwo fèt.

Dèyè yo, nan lari vid, kout zam sonnen ak jèn gason ame kanpe gad nan yon barikad. Yo rele tèt yo yon gwoup oto-defans. Yo se tou senpleman youn nan gang Pòtoprens.